Sporen van het onzichtbare

“Go calmly on your way”. Dit waren de allereerste woorden die Hilma af Klint ontving van een geest die tot haar sprak. Een simpel advies, wat eenieder misschien schouderophalend aan zich voorbij zou laten gaan. Zo niet voor Af Klint, de Zweedse kunstenaar die leefde van 1862 tot 1944, op wie de woorden indruk maakte: gestaag werkte ze aan wat haar levensproject zou worden.

In de roerige tijd waarin ze leefde, doorspekt van spiritualisme, oorlog, baanbrekende uitvindingen en een veranderend landschap, wijdde Af Klint haar leven volledig aan het ontvangen en bestuderen van boodschappen van haar spirit guides, die haar aanstuurden om de boodschappen niet alleen in tekst om te zetten, maar ook in kunst. Hilma werkte hard aan haar onderzoeksoeuvre van meer dan 1.300 schilderijen en 26.000 pagina’s tekst gedurende haar leven, maar besloot vlak voor haar dood dat de tijd waarin ze leefde nog niet klaar was voor haar inzichten.⁽¹⁾ Ze instrueerde haar nabestaanden om haar levenswerk tot twintig jaar na haar overlijden in 1944 op te bergen. Pas in 1986, tweeënveertig jaar na haar dood, bereikten de levensgrote, kleurrijke schilderijen en tekeningen van Hilma af Klint het grote publiek.

Vandaag de dag is het werk van Hilma af Klint populairder dan ooit. Haar solotentoonstellingen breken bezoekersrecords, haar werk wordt gretig opgenomen in groepstentoonstellingen en reist in replica's de wereld over op posters, schriftjes en ansichtkaarten. Zou Af Klint haar werk voorbestemd hebben voor deze tijd? Is de tijd waarin wij nu leven rijp voor haar kosmische wereldbeeld, de sociale revolutie die ze wilde ontketenen en de verborgen boodschappen en symboliek die haar levensgrote werken bevatten? Nu aanbeland in opnieuw een onstuimige tijd vol crises, ecologische teloorgang, geopolitieke spanningen en technologische stroomversnellingen, wordt Hilma af Klint met open armen ontvangen. In het licht van de actuele crises die wereldwijd plaatsvinden, worden lang gekoesterde aannames over kunst, politiek, gender, de natuurlijke wereld, religie en zelfs de aard van tijd uitgedaagd. Juist nu veel mensen op zoek zijn naar betekenis en nieuwe perspectieven, biedt het werk van Hilma af Klint een spannende uitnodiging om te heroverwegen wat lange tijd als vaststaand beschouwd werd.

De tentoonstelling Cycle, Portal, Path onderzoekt de sporen van Af Klint binnen de hedendaagse kunst. Zijn er naast parallellen tussen haar tijd en het heden ook overeenkomsten tussen kunstenaars die zich laten inspireren door Hilma, op eenzelfde manier werken of zich richten op dezelfde thema’s? Die, net als Hilma, zich “calmly on their way” bewegen te midden van een wereld die in brand lijkt te staan?

De tentoonstelling laat zien dat er talloze kunstenaars, bewust of onbewust, in de voetsporen van Af Klint treden en voortborduren op haar oeuvre, werkwijze en visie. Aan de hand van Cycle, Portal en Path, subthema’s die drie verschillende aspecten van Af Klints artistieke praktijk belichamen, wordt haar werk in een hedendaagse context geplaatst. Deze intergenerationele tentoonstelling laat zien dat Hilma af Klint nooit ver weg is geweest en de ecologische, spirituele en technologische urgentie van haar werk meer invoelbaar is dan ooit tevoren.

CYCLE

“Where war has torn up plants and killed animals there are empty spaces which could be filled with new figures, if there were sufficient faith in human imagination and the human capacity to develop higher forms.^{” (2)} Hilma af Klint

Voor Hilma was alles constant in beweging. Af Klint begon haar artistieke carrière als landschapsschilder en keek graag naar de natuur en de metamorfoses die zich hierbinnen continu afspelen. De cyclus van het leven, de transformatie van organismes, de fases van geboorte tot dood die iedereen doorloopt en ons met elkaar verbindt: het dient al sinds mensenheugenis als inspiratie voor kunstenaars en fascineerde ook Hilma. Af Klint werkte vanaf 1907 uitsluitend in series die uit meerdere werken bestonden. Een bekende serie is The Ten Largest, waarin ze de levenscyclus verbeeldde in eitempera van de kindertijd tot aan de dood.

Het geloof in een verbondenheid tussen alle levensvormen brengt een nieuwe urgentie met zich mee in de huidige tijd van klimaatcrises. De noodzakelijkheid van het thema is doordrongen in de kunstwereld, zowel op institutioneel niveau als in de artistieke praktijk van veel kunstenaars. Geen biënnale, kunstfestival of nieuwe collectiepresentatie passeert nog zonder dat het klimaat, het antropoceen of de relatie tussen mens en natuur een rol vervullen. De klimaatcrisis is té aanwezig, te alarmerend, te drukkend om genegeerd te worden, ook – of vooral – in de kunst. We bevinden ons naast in een klimaatcrisis ook in een crisis van verbeelding: het onderwerp voelt te groot om er een beeld van te krijgen.⁽³⁾ Kunst kan bij uitstek een rol vervullen in het invoelbaar maken van de huidige klimaattijd.

Tegelijkertijd zijn musea en kunstinstellingen vaker het decor van protest en activisme tegen (overheids)beleid met betrekking tot de fossiele brandstofindustrie, milieuvervuiling of klimaatverandering – het beeld van het besmeurde Meisje met de parel zal nog lang in het collectieve geheugen voortleven. Naast dit soort activistische of informatieve reacties binnen of op kunstenaarspraktijken, is ook een hernieuwde fascinatievoor de natuur te ontdekken onder hedendaagse kunstenaars. Met niet langer de mens bovenaan de piramide maar natuur, mens en dier als één verstrengeld ecosysteem, speelt de natuur (voor zover dat überhaupt nog als aparte categorie te beschouwen is) steeds meer een symbiotische rol in kunst.

Af Klints fascinatie voor de natuurlijke wereld is goed terug te zien in haar keuzes voor symbolen. Zo stonden rozen voor mannelijkheid en lelies voor vrouwelijkheid. Ondanks dit duidelijke onderscheid tussen man en vrouw, oversteeg Af Klint tegelijkertijd binaire grenzen tussen genders in haar werk. Samen met haar partner en collega Anna Cassel vormde ze ‘Vestalasket’, een samenvloeiing van vrouwelijke (Vestal) en mannelijke (Asket) energie die ook vaak onderling van positie ruilden. Deze samenvoeging van gender liet ze veelvuldig terugkomen in haar schilderijen, soms letterlijk geschreven als woord, of visueel verbeeld in symboliek. Zoals Jennifer Higgie schrijft in haar boek The Other Side (2022): ‘Rigid definitions had no part in af Klint’s philosophy; in her pictures, she moves as fluidly between genders as she does between cosmic and physical realms; between botanical studies and geometry; from the body of a human to a bird to the roots of a tree.’⁽⁴⁾In haar kunst verwerkte Hilma af Klint ideeën zoals een universele harmonie die bereikt zou worden als mannen en vrouwen gelijk zijn en scheidingen tussen natuur en mens zouden vervagen.

In de tentoonstelling wordt bij Cycle gekeken naar het hedendaagse verband tussen microkosmos en macrokosmos: op welke manier verbeelden hedendaagse kunstenaars hun band met de natuur? Zo fantaseert Emma Talbot over toekomstige werelden waarin een monolithische visie op de natuur wordt opgeheven en onderlinge verbondenheid tussen elementen, planten en dieren de enige manier is om de ecologische ondergang te overleven. Het werk Datura uit haar hedendaagse floriografie-serie 21st Century Herbal toont de krachten en betekenissen van de gelijknamige plant. Jochem Mestriner grijpt juist terug op historische verhalen en de christelijke mythologie en laat zich inspireren door teksten van romantische schrijvers als Charles Pierre Baudelaire of William Blake. Hij schildert abstracte levensvormen die transformeren en evolueren op zijn doek, als onderdeel van een groter geheel en in verbinding met elkaar. Johanna Unzueta werkt op eenzelfde cyclische manier, waarbij tijd een inherent onderdeel van haar praktijk vormt. Op grote doeken en papier schildert Unzueta met haar hele lichaam, net als Af Klint, grote overlappende cirkels. De titels van haar werken verwijzen naar het aantal maanden dat ze besteedt heeft aan het maken van het werk. Loie Hollowell verbindt het universele met het persoonlijke in haar hypnotiserende, kleurrijke schilderijen. Zoals Hilma af Klint is Hollowell voortdurend op zoek naar nieuwe vormen van abstracte expressie en betekenis. Beiden pogen ze de spirituele dimensie of ervaring te vertalen in een universele beeldtaal en gaan daarbij voorbij aan binaire grenzen zoals man versus vrouw.

PORTAL

“The images are painted directly through me, without preliminary sketches, with great force” ⁽⁵⁾ - Hilma af Klint

Of het nu gaat om de bepleiting voor een Nationaal Heksenmonument, de hashtag #spirituality op TikTok met meer dan 27 miljard weergaves, de populariteit van yogaklassen, ayahuasca ceremonies en stilteretraites of de zonnevlechten van B&B Vol Liefde-eigenaar Walter, spiritualiteit lijkt breed vertegenwoordigd en lang niet alleen meer in de marges van de samenleving te bestaan. Hilma af Klint ontwikkelde in haar leven een scherp vermogen om te communiceren met de ‘andere kant’; deels vanuit een verlangen dat was ontstaan door het vroegtijdig overlijden van haar jongere zusje Hermina, en deels vanuit een sterke persoonlijke drang en overtuiging dat ze iets groots kon bereiken met haar werk als medium tussen de menselijke en meer-dan-menselijke wereld. In hechte samenwerking met haar compagnons uit de studiegroep en spiritueel verbond Den Fem (De Vijf) wijdde Hilma haar leven volledig aan het ontvangen en bestuderen van boodschappen van haar spirit guides, die haar ook de opdracht gaven voor de series schilderijen en tekeningen die tegenwoordig zo geliefd zijn. Hilma en De Vijf waren hierin niet alleen: het spiritualisme bereikte een piek in populariteit rond het einde van de negentiende eeuw. Séances, het communiceren met overledenen of het bezoeken van een medium waren aan de orde van de dag.

Verschillende geloofsstromingen beïnvloedden Af Klint in de vorming van haar eigen kosmische wereldbeeld, waaronder de christelijke Rozenkruisers, de theosofie van Helena Blavatsky en de daaruit later vloeiende antroposofie van Rudolf Steiner. De ideeën van de opkomende theosofie en later antroposofie waren niet nieuw: in de zoektocht naar een beter begrip van de wereld putten mensen als Blavatsky en Steiner uit verschillende religies zoals het Boeddhisme, Hindoeïsme, het Christendom en ideeën over karma, reïncarnatie en evolutie. Het gedachtegoed dat hieruit voortvloeide, vormde zo een complex web aan eeuwenoude theorieën en nieuwe inzichten die poogden te reflecteren op alle aspecten van de samenleving: van de geneeskunde tot het onderwijs, en van de landbouw tot de kunst. Dit nieuwe antroposofische gedachtegoed ontving echter ook kritiek, en tot op heden worden er kanttekeningen geplaatst bij sommige ideeën binnen de theosofie en antroposofie, waaronder Steiners opvattingen over ras en etniciteit.⁽⁶⁾

De naam van Steiner duikt rond haar vijfenveertigste op in Hilma’s notitieboekjes. Steiner werd een belangrijke inspiratiebron en gids voor Af Klint.⁽⁷⁾ De antroposofische opvattingen van Steiner sloegen bij Af Klint in als een bom; de filosofie van Steiner was diep geworteld in zijn overtuigingen over spirituele evolutie, menselijke ontwikkeling en de interactie tussen de zichtbare en onzichtbare wereld. Af Klint zag zichzelf als een transmitter, een link tussen het aardse en de andere kant. De interacties die Hilma en de rest van De Vijf hadden met hun geesten – genaamd Amaliel, Ananda, Clemens, Esther, Georg en Gregor – legden ze secuur vast in notitieboekjes met automatische tekeningen, tekstfragmenten en later ook schilderijen. De spirituele boodschappen vertaalde Af Klint in symbolen, geometrische vormen en levendige kleuren die allen verwezen naar de ingevingen die ze ontving. Het leidde tot een geheel nieuwe, abstracte vormentaal die nog niet eerder was ingezet door westerse kunstenaars. Af Klint wordt daarom vaak genoemd als een van de grondleggers van de moderne abstracte kunst, en was met haar abstracte beeldtaal bijvoorbeeld eerder dan kunstenaars zoals Wassily Kandinsky en Piet Mondriaan.

Portal onderzoekt de hedendaagse belangstelling voor het spirituele en het bovennatuurlijke. De in 2022 afgestudeerde Kyara van Meel laat zich inspireren door antroposofische vormenstudies die ze vertaalt in kleurrijke tekeningen en schilderijen. Ook werkt ze vaak met de automatisch tekenen-techniek, net zoals Af Klint en De Vijf, die ze voor de tentoonstelling inzet voor een nieuwe muurtekening van houtskool. Remco Osório Lobato, opgeleid als architect, zoekt in de vormen, zichtlijnen en fysieke ervaring van de ruimte naar een harmonieuze compositie. De spirit guides stimuleerden Hilma om een ontwerp te maken voor een tempel die al het onderzoek en al haar werken zou kunnen huizen. Speciaal voor de tentoonstelling bedacht Osório Lobato een scenografie gebaseerd op Hilma’s tekeningen voor de tempel die de kunstwerken in de tentoonstelling met elkaar verbindt, als onderdelen van één groot geheel. Molly Palmer verbindt bestaande vormen en verhalen uit de mythologie, esoterie, geloofssystemen en neurowetenschap in haar werk. Haar praktijk kenmerkt zich door haar cyclische werkwijze, waarbij ze constant refereert aan oudere werken die combineert in nieuwe uitingen. Ze onderzoekt het mysterieuze en spirituele en stelt daarbij vragen over mentale gezondheid en geloofwaardigheid in relatie tot spiritualiteit. Buhlebezwe Siwani presenteert de filminstallatie AmaHubo, waarin de genezingstradities en spiritualiteit van Zuid-Afrikaanse gemeenschappen worden gevierd en tegelijkertijd worden getoond naast de sporen van de koloniale overheersing en onderdrukking. Het werk van Siwani toont en viert spiritualiteit buiten de Europees-Amerikaanse context, los van westerse oplevingen zoals in Af Klints tijd. In AmaHubo wordt het belang benadrukt van het verschaffen van de juiste context en kaders bij de geschiedenis en toont de schatplichtigheid naar de wortels van tradities en gedachtegoed zoals het spiritualisme.

PATH

“I am an atom in the universe that has access to infinite possibilities of development, and it is these possibilities I want, gradually, to reveal.” ⁽⁸⁾ - Hilma af Klint

Reflecteren op een tijd lukt vaak het beste achteraf; met gepaste afstand kijkend naar wat er is veranderd, wat ons verder heeft geholpen en waar misschien zaadjes werden geplant voor destructieve gevolgen. Wat is blijvend en wat verdwijnt? Rond de vorige eeuwwisseling volgden baanbrekende uitvindingen en technologische innovaties zich in zo’n duizelingwekkend tempo op, dat er ongetwijfeld een collectieve staat van opwinding bestond. Nieuwsgierigheid naar nieuwe, utopische mogelijkheden wisselden af met zorgen over een snel veranderende wereld. Te midden van alle reuring probeerden kunstenaars de relatie van kunst met de wereld opnieuw vorm te geven. Nieuwe ontwikkelingen op het gebied van biologie, psychiatrie en technologie brachten dimensies aan het licht die voorheen onzichtbaar waren voor het menselijk oog, maar die nu via andere media zoals de microscoop, radiografie en fotografie zichtbaar werden. Dit zorgde voor inspiratie, maar ook voor zorgen bij Af Klint.

Waar de tijd van Hilma op zijn kop stond door de komst van de fotografie, de radio en het telegram, bevinden we ons nu opnieuw in een tijd waarin technologische en digitale innovaties in een stroomversnelling zijn geraakt. Optimisme heeft daarbij plaatsgemaakt voor scepticisme, waarin internet of kunstmatige intelligentie niet alleen meer worden gezien als neutrale hulpmiddelen, maar ook als potentieel gevaarlijke machines of politieke wapens. Deze dubbele lading – enerzijds de democratisering en optimalisering die nieuwe technieken kunnen bieden, anderzijds de angst voor een point of no return waarbij technologie de overhand neemt – vertaalt zich naar de kunstwereld. Kunstenaars die gretig gebruik maken van nieuwe technieken zoals 3D-printen, kunstmatig gegenereerde beelden en teksten of virtual reality, tegenover kunstwerken die ingaan op de consequenties van deze ontwikkelingen, bijvoorbeeld als het gaat om bevooroordeelde algoritmes of het misbruik van biometrische technieken.

Hoe kunnen we de toekomst verbeelden, en welke rol spelen technologie en wetenschap hierin? Kunnen ze ons helpen, of zetten ze artistieke vrijheid, de democratie en onze notie van waarheid onder druk? Zoals kunstenaar en auteur James Bridle schrijft, zal de houding van de mens tegenover diens plaats in de wereld en de menselijke relaties tot machines uiteindelijk bepalen waar technologie de mensheid zal brengen.⁽⁹⁾ We kunnen technologie niet ongedaan maken; we kunnen er alleen gezamenlijk doorheen en met de technologie leren denken. Bridle roept op om met technologie samen te werken en tegelijkertijd ook andere vormen van (niet-menselijke) intelligentie serieus te nemen. ‘Computers are not here to give us all the answers, but to allow us to put new questions, in new ways, to the universe’.⁽¹⁰⁾ Er is bij uitstek een rol weggelegd voor kunst om deze nieuwe vragen te stellen en te verbeelden. Ook Af Klint zag hier een speciale rol weggelegd voor kunstenaars, zo schrijft haar biografe Julia Voss: ‘Artists, she knew, had capacities, elevated senses, that would allow them to apprehend phenomena that eluded other people–rays, waves, and vibrations.’⁽¹¹⁾ Waar Af Klint tekstueel en visueel vorm probeerde te geven aan de nieuwe wereld die zich om haar heen vormde, gaan ook vandaag de dag kunstenaars de uitdaging aan om de tijdgeest of zelfs de toekomst te verbeelden in kunst.

In Path zijn twee werken van de Zweedse kunstenaar Ulla Wiggen te zien. Het werk Sändare, waarin ze elektriciteitsmasten schilderde, maakte ze in de jaren zestig als onderdeel van een grotere serie vanelektronische componenten en de structuur van computers. Wiggen verkende deze wereld toen bijna niemand kon voorspellen hoe digitale technologie ons dagelijks leven radicaal zou veranderen. Het andere werk toont een minstens zo complex systeem van verbindingen: de hersenen. Wiggens fascinatie verschoof geleidelijkvan de binnenkant van computers naar de binnen- en buitenkant van de mens, gedreven door een nieuwsgierigheid om de wereld om haar heen te doorgronden. In haar multimediale werk laat Jennifer Tee zich inspireren door de spirituele dimensies in het werk van kunstenaars als Af Klint en tradities van buiten Europa, zoals de Tao-filosofie. Ze combineert haar onderzoek in sculpturen, keramieken objecten, tekeningen en performances. In de tentoonstelling is de sculptuur Primordial Chaos_~Selfhood Meltdown te zien, verwijzend naar Af Klints serie Primordial Chaos over de schepping van de fysieke wereld. Daarnaast toont Tee twee series keramieken objecten, Inner Parallel en Tao Magic, die opnieuw verwijzen naar tekeningen van Af Klint en het spanningsveld tussen werkelijkheid en perceptie onderzoeken. Katja Novitskova maakte drie nieuwe werken binnen de serie Earthware (PDB approximation) voor deze tentoonstelling. Als startpunt begon Novitskova met een Venndiagram, een grafische voorstelling om een verband aan te geven, die ze combineerde met kunstmatig gegenereerde afbeeldingen. Met de serie onderzoekt Novitskova de biotechnologische mogelijkheden van de toekomst in een kosmologisch eerbetoon aan Hilma af Klint.

The form is the waves, behind the form is life itself. ⁽¹²⁾ - Hilma af Klint

Toewijding aan het spirituele, een nadruk op de natuur en opwinding en zorgen over de toekomst: kijkend naar de tijd waarin Hilma af Klint leefde en het nu, zijn er veel parallellen te trekken. Zouden de spirit guides van Af Klint haar anno 2023 dezelfde aanwijzingen hebben gegeven? Wellicht is het juist de lineaire opvatting van tijd die een analyse van haar werk binnen een hedendaagse context in de weg staat, en past de herwaardering voor haar werk perfect binnen haar eigen cyclische benadering van tijd. Misschien is het spreken over herwaardering of opleving zelfs overbodig: Hilma af Klint is er altijd geweest. Te midden van roerige tijden is het mogelijk een eigen, nieuwe beeldtaal te ontwikkelen, om zowel met introspectie als een grote betrokkenheid naar de wereld om je heen te kijken, luisteren, communiceren en te creëren. De kunstenaars in deze tentoonstelling belichamen wat Hilma af Klint zelf uitdroeg: het lef om het onzichtbare zichtbaar te maken, om vorm te geven aan een wereld in beweging en om niet terug te deinzen voor het maken van kunst voor andere werelden en tijden.