Interview Annemarie de Wildt-Betwiste beelden

Annemarie de Wildt schrijft in haar essay Betwiste Beelden: ‘Het probleem met standbeelden is dat ze vaak een eenzijdig, namelijk uitsluitend positief beeld bieden. We zetten iemand letterlijk op een voetstuk’. De Wildt houdt zich al jaren bezig met beelden in de openbare ruimte in Nederland. De Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW) publiceerde het rapport Wankele sokkels. Omstreden monumenten in de openbare ruimte. Het rapport adviseert omstreden monumenten conceptueel te vernieuwen. Dit vindt De Wildt een goede optie. “Het zou interessant zijn als deze aanbeveling dan ook meer zou worden uitgewerkt. Het minste dat we kunnen doen is een plakkaat bij een beeld plaatsen om zo meer informatie te bieden. Maar de visuele kracht van een beeld overtreft altijd zo’n bordje dat erbij staat.”

Er zijn in Nederland al een aantal conceptuele voorstellen gedaan om omstreden beelden aan te passen. Eén van de eerste daadwerkelijke vernieuwingen was de naamsverandering in 2004 van het Van Heutsz monument naar het Monument Indië Nederland. “Ik vind dat eigenlijk geen goed voorbeeld. Er zijn al diverse voorstellen gedaan om het monument te veranderen, zelfs al lang geleden door de oorspronkelijke kunstenaar Frits van Hall, die het beeld van Van Heutsz wilde vervangen door de letters Vrijheid, Merdeka of Indonesia. Het idee van Hans van Houwelingen om er een Schaamtemonument van te maken, vind ik interessant.”

Van Houwelingen kwam daar in 2020 mee. Hij wil herdenken associëren met belediging en schaamte. Dit komt voort uit het idee dat het Van Heutsz monument volledig misplaatst is als symbool van eer, en daardoor eerder een monument van schaamte moet zijn.[1] Volgens De Wildt is dit een conceptueel idee en is de omdraaiing van de kijk op het monument voor veel mensen best ingewikkeld. “Het zit zo ingebakken in de Nederlandse mentaliteit om iemand te eren met monumenten.”

J.P. Coen

Er zijn voornamelijk veel voorstellen voor een conceptuele vernieuwing van het J.P. Coen beeld in Hoorn. “Om het groen te verven, er dingen op te projecteren, te omgeven met andere tegenbeelden, of het in de grond te laten zakken. Het begraven van beelden vind ik heel interessant”, zegt De Wildt. “Dit idee is al vaker naar voren gekomen. Kunstenaar Nicholas Galanin deed het bijvoorbeeld met het monument van Captain James Cook in Sydney.” In 2020 groef Galanin de schaduw van het monument uit in het grasveld. Hierdoor zou het gat precies groot genoeg zijn om het monument in te begraven.

“Ik kan mij voorstellen dat tegenbeelden niet alleen permanente beelden hoeven te zijn, maar ook tijdelijke acties. Ik vind ik het jammer dat er om het beeld van J.P. Coen vooral veel discussie is. Ik hoop dat de conceptvoorstellen voor tegenmonumenten ook een keer worden uitgevoerd.”

Waarom denk je dat dat niet gebeurt?

De Wildt: “Hoorn identificeert zich als stad behoorlijk met het hele Gouden Eeuw verhaal. Daar hoort Coen natuurlijk bij. Het punt is dat dit soort discussies niet door kunstenaars worden gevoerd, maar vooral door politici, museumdirecteuren en bewoners. Ik denk dat het monument het beste in het museum geplaatst kan worden en ik hoop dat er dan iets moois wordt gedaan met de lege sokkel.”

De stad Amsterdam heeft officieel beleid dat beelden niet worden weggehaald en straatnamen niet worden veranderd. Dat betekent dat we nu leven in een openbare ruimte met soms eeuwenoude beelden en namen. Maar De Wildt vermoedt dat een vrijstaand beeld van J.P. Coen al lang verdwenen zou zijn als het in Amsterdam had gestaan. “Er zijn nog steeds beelden van Coen in Amsterdam, maar als onderdelen van gebouwen. Er zijn kleine beelden van Coen in de gevel van de Beurs van Berlage en het Stadsarchief. Maar ik denk dat naamsverandering van de Coentunnel effectiever is dan het weghalen van deze kleine gevelbeeldjes, die bovendien onderdeel zijn van een Gesamtkunstwerk.”

Een andere aanbeveling in het KNAW-rapport is om meer rekening te houden met de geschiedenis van monumenten. Dit vindt De Wildt ook een goed idee: “We moeten beter kijken naar de biografie van het beeld van J.P. Coen. Eind 19^e eeuw waren er al protesten bij de oprichting van het beeld. Ik zou J.P. Coen naar een museum verplaatsen en daar de hele biografie van Coen en van het beeld vertellen. In het museum kan je zo’n context bieden, in de openbare ruimte is dat gewoon veel lastiger.”

Kunstproject in plaats van beeldenstorm

“We hebben natuurlijk een paar keer een echte beeldenstorm gehad. Maar het idee van een storm, het letterlijk vernielen of verwijderen van beelden, krijgt nu de vorm van een kunstproject. Toen het omverwerpen van beelden door de Black Lives Matter-beweging herleefde, werd ook naar beelden in Nederland gekeken, maar wij hebben gewoon niet enorm veel omstreden beelden. In bijvoorbeeld de VS of België is dit heel anders. We zitten ook niet in de Sovjet-Unie, waar alle beelden van Lenin en Stalin omver zijn gehaald.”

In juli 2020 nam de Amsterdamse gemeenteraad motie 839 aan waarin het college van burgemeester & wethouders de opdracht kreeg om de openbare ruimte inclusiever te maken. De Wildt schreef namens het Stadscuratorium een stappenplan voor uitvoering van de motie. Volgens De Wildt is echte verandering in de openbare ruimte in Nederland lastig en een langdurig proces. “Er zijn heel veel commissies en partijen die zich met dit onderwerp bezig houden. Het moet niet alleen komen vanuit kunstcommissies, maar ook vanuit burgers zelf.”

Over Annemarie de Wildt

Annemarie de Wildt was tot oktober 2023 curator bij het Amsterdam Museum. Hier hield ze zich bezig met stedelijke kwesties en maakte tentoonstellingen waarin menselijke verhalen centraal stonden. De Wildt is lid van het Stadscuratorium Amsterdam en van de Adviesraad Naamgeving Openbare Ruimte (ANOR), die zich inzet voor een betere afspiegeling van de Amsterdamse bevolking bij de naamgeving in de openbare ruimten.

Het volledige adviesrapport Practice what you preach! De openbare ruimte, kunst en inclusie is te vinden op de website van het Stadscuratorium.

Je vindt daar ook het essay Betwiste Beelden van Annemarie de Wildt.